ج- تاثیر در آیینهای مختلف
آئین
«هر نوع ایمان و اعتقاد به غیر ماده را آئین می‌گویند. آئین کوششی است برای درک آن چه درک شدنی است و بیان آن چیزی که غیر قابل تقریر است. به قول ماکس مولر: آئین همیشه در میان بشر بوده است و جامعه‌ای یافت نمیشود که در آن عقیده به متافیزیک و ماوراء الطبیعه نباشد، اگرچه منکرین آن هم در طول تاریخ کم نبوده‌اند.»
درباره علل پیدایش آئین‌ها باید به اختصار بگوییم که آئین‌ها معلول ترس و امید انسان‌هاست و انسان‌ها از هر چیزی که می‌ترسیدند و یا به خیر هر چیزی که امیدوار می‌شدند، آن را می‌پرستیدند. آنها چون علت زلزله، توفان، بیماری‌ها و حوادث دیگر را نمی‌شناختند به پرستش قوای طبیعت روی می‌آوردند تا از آسیب حوادث مخوف در امان مانند.
روی هم رفته میتوان چنین اظهار کرد که گرایش انسان‌ها به آئین از علاقه بشری به پرستش خدا یافت شده است و هر کس در درون خویش کشش و میلی نسبت به ستایش خدا و خداجویی احساس می‌کند و مسلماً همین حالات قلبی باعث شده که در طول تاریخ، بشر به انواع و اقسام پرستش‌ها و عبادات روی آورده و هر چیزی را که خدا می‌پنداشته یا به نحوی آن را در سرنوشت خود موثر می‌دیده است، بپرستد. (1)
برگزاری آیینهای مختلف نمایشی از دیگر تاثیرات حضور امام رضا در ایران به شمار می آید مانند آیین عزاداری نمایشی که در دوران دیالمه از خلقت آدم تا زیارت امام رضا را برای مخاطبین اجرا میکردند. (2)
د- آیین نقاره کوبی:
این آیین در صحن مطهر علی بن موسی الرضا (ع) اجرا میگردید و اکنون به عنوان یکی از گونه های هنر موسیقی ایرانی به شماره می آید و از آنجا که سازهایی همچون نقاره و کرنا از سازهای فلکلور خراسان محسوب میشوند و از برکت وجود امام رضا رنگ و روی مذهبی به خود گرفته اند.
نقاره کوبی که قبل از طلوع و بعد از غروب خورشید به عنوان استقبال و بدرقه خورشید انجام میشد که بعدها در مراسم دیگری همچون نشان دادن شکوه پادشاهی، جشنها و اعیاد، اعلام فتوحات و آمادگی برای نبرد که رفته رفته بر موسیقی محلی نیز تاثیری شگرف ایجاد نمود (3)
مناقب خواني
سروده‌هاي شعرا در مدح و منقبت امامان معصوم توسط گروهي كه مناقب خوان ناميده مي‌شدند، براي مردم كوچه و بازار خوانده مي‌شد
«مناقب خوانها شبيه مداحان عمل مي‌كردند با اين تفاوت كه كار آنها محدود به اوصاف امامان و ائمة شيعة امام علي (ع) بوده و در اين زمينه به نقل حديث و روايت و داستان‌هاي حماسي و مذهبي مي‌پرداختند.» به همين دليل اين قبيل اشعار را مبدا اصلي حماسه نامه‌هاي مذهبي مي‌دانند.
در منقبت خواني‌هاي استان خراسان دربارة كرامات امام رضا (ع) اشعاري خوانده مي‌شد. اين اشعار اگر چه عاري از داستان‌هاي حماسي بودند ولي از لحاظ آموزشي و اخلاقي نكات مهمي را در بر داشتند. اين اشعار كه با حمد خداوند و نعت پيامبر اسلام و حضرت علي شروع مي‌شدند به بيان فضايل اخلاقي امام رضا بدون بيان داستاني زندگي ايشان مي‌پرداختند.
ه- چاوشی خوانی:
هنگام عزیمت و بازگشت مسافران از مشهد، دسته ای از مردم به استقبال و بدرقه زایر میرفتند و تا مسافتی بسیار کوتاه زایر را همراهی میکردند، که در هنگام بازگشت زایر را به در منزل میرساندند. در این بین شخصی به خواندن منقبت اهل بیت و گرفتن صلوات از مردم میپرداخت که به چاوشی خوانی معروف بود. به کرات دیده شده هنگامی که شخصی عازم مسافرت کربلا یا مشهد میباشد و چاوشی خوانی میکنند. در حین حرکت، اشخاصی با شنیدن صدای چاوشی عازم سفر میشوند.
نمونه های چاوشی خوانی
شکر خدا که تیر دعا بر هدف رسید روی سیاه ما به ضریح نجف رسید (4)
بارالها کن نصیب شیعیان هر سالها هم نجف هم کربلا هم مشهد شاه رضا
*تاثیر حضور امام رضا بر هنر ایرانی
جلوة امام رضا (ع) در نقالي و ديگر آيين‌هاي نمايشي مربوط به آن
نقالي
علامة دهخدا در رابطه با واژة نقال اينطور مي‌گويد: «اضافه‌گو ـ قصه خوان ـ كسي كه قصه و حكايت بيان مي‌كند ـ كسي كه در قهوه خانه‌ها و مجامعي از اين قبيل داستان‌هاي حماسي و سرگذشت پهلوانان و عياران را به آهنگي خاص نقل مي‌كند»
1- نقالي از جمله نمايش‌هاي مستقل است كه پس از اسلام شكل گسترده و نمايشي پيدا كرد. ريشة نقالي به قوالي پيش از اسلام باز مي‌گردد. مهمترين تفاوت اين دو گونة نمايشي مربوط به اجراي آنهاست. قوالي با ساز همراه بود ولي در نقالي، بدون ساز و با تكيه بر بازيگري، شرح و بيان نقال اجرا مي‌شد
نقل‌ها از لحاظ مضمون به چهار دستة اصلي طبقه بندي مي‌شوند:
1ـ نقل‌هاي تاريخي، اسطوره اي و حماسي.
2ـ نقل‌هاي پهلواني.
3ـ نقل‌هاي غنايي.
4ـ نقل‌هاي ديني و مذهبي.
بخش قابل توجهي از نقل‌هاي مورد استفاده در نواحي ايران از مضمون ديني و مذهبي برخوردار است. اين گروه از نقل‌ها به اشكال مختلفي مسايل اعتقادي را مورد توجه قرار داده و به باز پروري آنها مي‌پردازند. با توجه به موضوع مورد بحث، آن دسته از نقل‌هايي كه با محوريت امام رضا (ع) در آيين‌هاي نمايشي جلوه گر شدند مورد بررسي قرار گرفته و از بيان ديگر نقل‌هاي مذهبي صرفنظر شده است.
بعضي از نقل‌هاي مذهبي مستقيما تعدادي از احاديث قرآني يا روايات ديني و مذهبي را به عنوان جوهر اصلي خود برگزيده‌اند. نقل سرگذشت حضرت يوسف، نقل معجزات حضرت علي (ع)، نقل موسي پيامبر، نقل در آتش شدن حضرت ابراهيم، نقل معجزات حضرت امام رضا (ع) مهمترين اين گونه نقل‌ها است كه در نوروزخواني نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفت. به طور مثال در نقل‌هاي مربوط به امام رضا (ع) داستان سفر ايشان از مدينه به طوس مورد توجه قرار مي‌گرفت. مهمترين ويژگي اين نقل، افزودن شاخ و برگ‌هاي عاميانه به اصل داستان و آوردن معجزات و كرامات مافوق طبيعي امام رضا (ع) است.
گروه ديگري از اين نقل‌ها مستقيما در رابطه با معنويات خاص و يا كرامات انبيا، اوليا و امامان شيعه است. نقل ضامن آهو از جملة اين نقل‌ها است. داستان اين نقل حكايت ضمانت امام رضا نزد صياد جهت آزاد سازي آهويي است كه برة شيرخواره‌اش در انتظار او است.
هنر نمایش
نمایش ایرانی را که باید با هنر عظیم شبیه خوانی شناخت ،براساس حضور امام رضا (ع) تحت تاثیر قرار گرفت و متون نمایشی بسیاری را براساس زندگی امام رضا در هنر تعزیه خلق شد .هرچند که تعزیه بر مبنای واقعه عاشورا شکل گرفت ولی رفته رفته بر اساس زندگی سایر ائمه نیز مجالس تعزیه سروده و اجرا میگردند. که ازمیان امامان معصوم، بعد از امام حسین (ع)، امام رضا(ع) بیشترین داستانهای تعزیه را به خود اختصاص داده که بر اساس زندگی این بزرگوار و همچنین واقعات مربوط به پس از شهادت ایشان به صورت متون نمایشی تعزیه در اختیار علاقمندان قرار گرفت تعزيه شكل تكامل يافته مراسم و سوگواري‌هاي مذهبي است كه از قرون اوليه اسلامي در ايران رواج يافتند كه خود اين مراسم نيز ريشه در آيين‌هاي قبل از اسلام داشتند. از زمان عضدالدوله ديلمي در قرن چهارم هجري، به راه انداختن دسته‌هاي عزاداري رواج يافت. برپايي دسته‌هاي سوگواري در سوگ سياوش، از قبل از اسلام آغاز شده بود. اين دسته‌ها شعرهايي را در ذكر مصايب شهداي كربلا مي‌خواندند. اين اشعار كه گاه به صورت سوال و جواب خوانده مي‌شد بعدها در شكل گيري گفتگوي نمايش‌هاي ديني نقش عمده‌اي داشتند.
اين مراسم و تظاهرات مذهبي با رسميت يافتن مذهب شيعه در دورة صفوي، شكل و هيبت منظم و سازمان يافته اي پيدا كرد و به تدريج با نوشته شدن حماسه‌هاي مذهبي و كتاب‌هايي در مدح و منقبت خاندان پيامبر (ص) و نيز ظهور پديده‌ها و عناصر فرهنگي، سياسي، اجتماعي و مراسم ديگر چون روضه خواني، واقعه گويي، نقالي، مناقب خواني، حمله خواني در اواخر دورة صفويه به شكل و صورت كنوني درآمدند. البته تعزيه و تعزيه خواني در تمام مناطق ايران در يك زمان و به يك شكل رواج نيافت و از نظر كيفيت و شيوة اجرا يكسان نبود، كه با توجه به خارج از بحث بودن اين موضوع از كنار آن مي‌گذريم.
جایگاه شخصیت امام رضا در تعزیه ها به دو صورت شکل میگیرد .
1- تعزیه هایی که ماجرای آن مربوط به دوران حیات امام میباشد و حضور فیزیکی امام را به وضوح میتوان درک نمود .مانند مجلس تعزیه شهادت امام رضا ،امام کاظم و.
ساختار مجلس تعزیه شهادت امام رضا (ع) بدینگونه است که امام از مدینه به طوس در حال حرکت میباشند و اتفاقاتی برای ایشان در طول مسیر رخ میدهد . وپس از حضور در طوس اتفاقات دیگری برای امام به وجود می آید و در نهایت با شهادت امام تعزیه به پایان میرسد .
خط اصلي داستان اين مجلس، سفر امام به ايران و شهادت او است اما در اين بين، این اتفاقات به جذابيت و كشمكش داستان اصلي كمك مي‌كنند.
اتفاقات و داستانهای مسیر حرکت امام از مدینه به طوس عبارتند از:
شفا دادن كور، ديدار با مرد سلماني و ملاقات او هنگام مرگ، خشك شدن باغ با نفرين امام و ضمانت آهو و شرمساري صياد، مكر پيرزن براي ضربه زدن به شخصيت امام و رسوا شدن او با مرگ پسرش.
اين داستان‌ها علي رغم ارتباط با يكديگر، ساختمان و قصه‌اي مستقل دارند و هر يك داراي آغاز، ميانه و پايان هستند. در مجلس شهادت امام رضا داستان‌هاي فرعي در بستر داستان اصلي قرار گرفته اند به طوري كه هيچ گاه پراكندگي در خط داستاني احساس نمي‌شود. اين تكنيك داستان پردازي به زيبايي توانسته بدون انقطاع ذهني مخاطب از داستان اصلي، توجه او را به خرده داستان‌هاي نمايش نيز جلب كند.
2- مربوط به ماجراهای دوران حیات امام رضا (ع) است ولی حضور امام به صورت عینی در این مجالس دیده نمیشود. مانند مجالس تعزیه عزیمت امامزادگان جلیل القدر از مدینه برای دیدار امام رضا (ع) که در راه کشته میشوند و آمار این مالس بالغ بر پنجاه مجلس میباشد . مانند مجلس تعزیه شاهچراغ که درمورد حضور شاهچراغ برادر امام رضا در ایران و چگونگی شهادت ایشان میباشد و همچنین تعزیه های مربوط به امامزاده های مدفون در ایران که در همه این شبیه نامه ها امامزادگان برای دیدار با امام رضا وارد ایران میشوند و دراقصی نقاط کشور ایران توسط حاکمین بلاد کشته میشوند .
3- ماجراهای مربوط به پس از حیات امام رضا (ع) که این نوع با فرهنگ ایرانی سنخیت بیشتری دارد . و حضور امام رضا (ع) را به صورت امام غیبی مشاهده میکنیم.ماجراهای این مجالس بیشتر مربوط به زیارت مزار امام هشتم واتفاقاتی است که برای زایرین رخ میدهد. دراین مجالس فرهنگهای مختلفی همچون چاوشی خوانی و قافله زوار وجود دارد که به صورت کلی نمایانگر فرهنگ اصیل ایرانی میباشند .مجالسی همچون:
زوار ترکمن
که ماجرای خانواده ای که برای زیارت امام رضا عازم خراسان میشوند و در راه دچار راهزنان میگردند که توسط امام رضا نجات می یابند
تعزیه هرمز چاریار
ماجرای مرد تاجر سنی مذهبی که برای تجارت وارد مشهد میشود و به اطرافیان میسپارد مراقب آن باشند که پسرش به زیارت امام رضا نرود که البته چنین عملی از سوی پسر انجام میشود و آن پسر در حرم امام رضا با مرد درویشی آشنا میشود و ...
تعزیه زوار غریب
ماجرای عزیمت زایری است که برای زیارت کربلا همراه کاروانی به راه می افتد و در راه از قافله عقب میماند و به صورت ناخواسته به قافله مشهد میپیوندد و ...
تاثیر حضور امام رضا بر نقاشی ایرانی
پرده خوانان که با نصب پرده های قهوه خانه ای به شرح ماجرای کربلا میپردازند. در بخشی از این پرده نقاشی قهوه خانه ای ماجراهای مربوط به زندگی امام رضا و کرامات ایشان نقاشی شده است. اتفاقاتی از قبیل شفای بیمار توسط امام، آتش گرفتن باغ و باغبان دشمن امام و ...
از دیگر موارد مربوط به تاثیر امام رضا بر نقاشی ایرانی، خلق مینیاتورهایی با موضوع امام رضا توسط هنرمندان.
پرده خواني
در ايران، در برخي مراسم، نقال، داستان خود را از روي تصويري كه روي پرده كشيده شده است شرح مي‌دهد. موضوع تصاوير پرده خواني دو بخش است: بخش اول: داستان‌هاي كهن ايران و حماسه‌هاي ملي، بخش دوم: حماسه‌هاي مذهبي و داستان‌هايي از زندگي امامان معصوم و مصايب شهادت امام حسين و يارانش. در بين پرده خواني‌هاي مذهبي مي‌توان به پردة سفر امام رضا (ع) و شرح معجزات وي از جمله شفا دادن كور، ضمانت آهو و داستان نجات زاير غريب اشاره كرد.
تاثیر امام رضا بر هنر عکاسی
در هرخانه وکاشانه ای عکس یادگاری از اهل خانه در دیوارهای منازل جای باز نموده که در حرم رضوی گرفته شده . این عکسها با پیشزمینه نقاشی شده از حرم رضوی و ماجراهای مربوط به امام رضا تهیه شده اند که زایرین با پوشیدن لباسهای عربی ،درویشی و...درکنار ماکتهایی از حیواناتی همچون آهو،شیر و...عکس زیارتی تهیه میکنند .عکس زیارتی فقط و فقط مخصوص مشهد میباشد و در هیچ شهر زیارتی دیگری چنین موضوعی وجود ندارد(5) عکاس زیارتی و زائر هر دو تلاش میکنند فضایی روحانی در تصویر به وجود آورند تا به یادگار ثبت شود و حضور ذهنی و مذهبی آنها را با هم همراه کند. این تعاملی است بین فرهنگ و اعتقادات مذهبی مردم و تکنولوژی ثبت تصویر با دوربین عکاسی. البته این نوع عکاسی بسته به شرایطی تاریخی و سیاسی و فرهنگی دستخوش تغییرات فراوان شده، زیرا بافت اجتماعی که عکس در متن آن به وجود می‌آید معنای فرهنگی بسیار متفاوتی به عکس میدهد.
پرده‌های عکاسی زیارتی
در عکاسی زیارتی مهم‌ترین مسئله و محور اصلی، پس‌زمینه است، پیشینة استفاده از پرده، به عنوان پس‌زمینه در عکاسی، به همان ابتدای شروع عکاسی برمی‌گردد. از عللی که برای استفاده از پرده گفته شده است، یکی الهام گرفتن از نقاشی پرتره و سپس راهی برای جداسازی موضوع از فضای اطراف آن و جلب تمامی توجه به سوژه موردنظر بوده است. اما در عکاسی زیارتی پرده وسیله‌ای برای بیان زیبایی و بازسازی دنیای خیال است.
پرده‌های زیارتی خیال‌انگیزند، فضاهای ذهنی و تخیلات مذهبی با هم همراه میشوند تا زمینه‌ای که زائر در آن قرار میگیرد تا از او عکسی به یادگار باقی بماند، به رمزگان فرهنگی و مذهبی او نزدیک باشد. گویی او عکسی در عالم خیال و رؤیا گرفته است. ذات عکس حضور واقعی را گوشزد می‌کند و پرده دنیای خیالی و ماورایی را. در حقیقت ما را وارد دنیای فراواقعی می‌کند.
رنگ‌آمیزی عکس‌های سیاه و سفید در عکاسخانه‌های حرم بارگاه بسیار رایج بود معمولاً پس‌زمینه پرده‌ها را رنگ‌آمیزی میکردند تا به واقعیت فضا نزدیک‌تر شوند. با ورود فیلم‌های رنگی و ثبت رنگ‌ها در عکاسی دیگر نیازی به رنگ‌آمیزی عکسها نبود و فیلم رنگی در عکاسخانه‌های حرم ـ بارگاه مورد استقبال فراوان قرار گرفت. البته عکاسی در خود حرم، توسط عکاسان سیار ادامه داشت و بعضی از عکاسان که موقعیتی در آستان قدس رضوی داشتند و می‌توانستند نزدیکان خود را کنار گنبد یا مناره‌ها ببرند و در حال زیارت از آنها عکس بگیرند. البته بعد از بمب‌گذاری منافقان در حرم امام رضا در سال 1371 عکاسی در خود حرم کاملاً ممنوع شد به طوری که با عکاسان برخورد میشد.
ژست‌ها، پوشش‌ها و صحنه‌آرایی در عکاسی زیارتی
به جز پرده از مهم‌ترین ابزار عکاسی زیارتی، صحنه‌آرایی‌ها و لباسهای مذهبی و ژست‌های مشتریان است. زائران می‌خواهند در تصاویر، خالصانه‌ترین لحظه زیارتی خود را با ژست‌های مذهبی و حالتی از نیایش به تصویر کشند؛ با دست‌هایی بر روی سینه و یا با نگاه متوسلانه به بارگاه حضرت، خلوص هرچه بیشتر خود را در برابر امام رضا (ع) ثبت کنند و با داشتن این عکس دیگران را در رابطه روحانی خود شریک کنند.
پوشش‌ها و صحنه‌آرایی‌ها به تجسم هرچه بیشتر واقعیت ذهنی مردم کمک میکنند. لباسهای عربی یا لباسهای درویشان به همراه کشکول و تبرزین همه نشانه‌هایی است که زائر را از عصر خود جدا می‌کند و به گذشته و زندگی گذشتگان ارتباط میدهد، زیرا می‌خواهد از حیث نشانه‌های ظاهری نیز به یاران امام رضا (ع) نزدیک شود. از مجسمه‌هایی چون آهو و شتر برای صحنه‌آرایی عکسها استفاده میکنند. شتر از آن جهت که همچون افراد هم‌عصر در رکاب حضرت باشد و آهو باوری است مذهبی مبنی بر آن‌که امام رضا ضامن آهویی شود که به او پناه می‌آورد. عکاس و مشتریان همه تلاش میکنند ذهن را به خدمت اسطوره‌سازی درآورند. مثل صحنه تئاتر تعزیه، می‌خواهند بینندگان عکس‌هایشان را با خود همراه کنند. زایر با این عکس می‌خواهد دیگران را مطمئن سازد که با این سفر زیارتی، سفری به عالم دیگر کرده است و این تجسم ذهنی را با ثبت دوربین نشان میدهد.
شرایط فرهنگی و تغییرات سیاسی نیز بر این نوع عکاسی تاثیر گذاشت: نمونه‌هایی از عکس‌های اوایل انقلاب اسلامی موجود است که حرم امام رضا(ع)، همراه عکسی از امام خمینی و آیت‌الله گلپایگانی مونتاژ شده است.
بعد از رواج دوربین دیجیتال و استفاده از نرم‌افزار فتوشاپ و شکل گرفتن عکس در فضای مجازی، نگاه متفاوتی در کارها ایجاد شده است. پرده‌ها که پر از رمزگان و نشانه‌های زیارتی بود اکنون کم‌تر استفاده میشود؛ پرده‌های زیارتی فقط نشانه‌ای از گذشته عکاسی حرم بارگاه‌ها در عکاسخانه هستند و بیشتر مردم خواهان آن‌اند که عکس‌شان با عکس‌های موجود در حرم، صحن و بارگاه مونتاژ کامپیوتری شود تا آنها در فضایی واقعی‌تر قرار گیرند. ثبت واقعیت و حضور مادی مهم‌تر از فضاهای ذهنی زائر است. در این عکسها نشانه‌ها و ژست‌های مذهبی خیلی به ندرت دیده میشود. عکس شخص را به همراه عکس‌های مختلف که از حرم موجود است طوری مونتاژ کامپیوتری میکنند که فرد کنار حوض یا سقاخانه بنشیند یا کنار ضریح بایستد. پیشرفت و تغییر فناوری و شکل گرفتن عکس در فضای مجازی حال و هوای این نوع عکاسی را تغییر داده است. اما عکس زیارتی همچنان در فرهنگ عامه به فعالیت خود ادامه میدهد
تاثیر امام رضا در ادبیات
خلق شعر و داستان های متنوع با موضوع امام رضا
تاثیر امام رضا در معماری
معماری عظیم و بی نظیر حرم رضوی نمونه های بارزاین تاثیر میباشد
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشتها:
1- مقدمه‌ای بر اساطیر و آئین‌های باستانی جهان، دکتر غلامرضا معصومی، چاپ اول 1386، نشر سوره مهر،
2- بیضایی بهرام ، نمایش در ایران
3- مسعودیه محمد تقی، سازهای ایران
4- هنگام باز گشت از کربلا
5- ترابی نسرین عکاسخانه ایام نشرکلهر 1384
منابع:
مقدمه‌ای بر اساطیر و آئین‌های باستانی جهان، دکتر غلامرضا معصومی، چاپ اول 1386، نشر سوره مهر،
نمایش در ایران بهرام بیضایی انتشارات مطالعات زنان
سازهای ایران محمدتقی مسعودیه زرین و سیمین
عکاسخانه ایام نسرین ترابی کلهر
سلطان کربلا جابر عناصری زرین و سیمین
عیون اخبار الرضا شیخ مفید
نقاشی ایرانی رویین پاکباز زرین و سیمین
مقاله «گزارشی از عکاسی زیارتی در مشهد» نسرین ترابی.مجله عکس.
نسخ تعزیه: شهادت امام رضا، زوار غریب، زایر ترکمن، شاهچراغ و شاهزاده ابراهیم.
فضايل امام رضا (ع)